De goede zoon

Om zijn Iraanse moeder nog één keer te zien, reist de in Nederland in ballingschap levende Abdolah met zijn vrouw naar het voor hem veilige Dubai. Daar treft hij zijn zus, met wie hij nooit gesproken heeft over de tijd dat ze door het regime gevangen was gezet, en zijn moeder, die dementerend is. De kunstenaar in Abdolah besluit mee te gaan in de ‘fictieve wereld’ die zijn moeder regelmatig betreedt en haar niet te corrigeren. Uiteindelijk realiseert hij haar grootste wens (met hem naar Mekka te gaan) door haar mee te nemen naar de grote moskee in Abu Dhabi. In het verhaal van hun ontmoeting speelt ook Abdolahs fascinatie voor het kunstmatige (fictionele) Dubai een rol. Daarnaast raakt hij gecharmeerd van de steeds opduikende gastvrouw Nastaran die mogelijk een van de buitenlandse agenten van het Iraanse regime is. Fictie en non-fictie lopen op diverse manieren door elkaar en dat is het meest intrigerende aspect van dit niet van een genreaanduiding voorziene, zeer persoonlijke boek. Abdolahs stijl is er nog steeds niet een voor fijnproevers, maar is minder exotisch dan eerder het geval was.

In eerdere romans (‘Alles komt goed’ 2012, ‘De goede zoon’ 2018 Libris Literatuur Prijs) toonde Van Essen (1963) zich al een meester in zijn vertelwijze: de lezer absurde situaties voorschotelen die nog nét geloofwaardig zijn. Ook nu weer in deze roman, waarin twee duo’s (twee collega’s enerzijds, een vermeende zoon en dito moeder anderzijds) elk letterlijk en figuurlijk een parcours van onwaarschijnlijke daden en gedachten afleggen. Aan het slot vallen beide omzwervingen op bizarre wijze samen. Twee ambtenaren vervreemden van hun werk, en maken in plaats daarvan steeds langer wordende fietstochten die uitmonden in een zwerftocht zonder doel. Een zoon, juist bekomen van een zelfmoordpoging, meent op de tram zijn vier jaar eerder gestorven moeder te herkennen en probeert haar te vinden. Nadien zoeken ze samen naar het onvindbare kinderland van de moeder. Van Essens plezier in het fabuleren spat van de bladzijden en zorgt ervoor dat verhalen die niets om het lijf lijken te hebben toch een onverklaarbare zin en betekenis krijgen. Lectuur en literatuur versmelten hier tot iets vitaal nieuws.

Na een roman over een zelfmoord (‘Een uur en achttien minuten’*, 2011) en een over een psychose (‘De eerste maandag van de maand’**, 2014) nu opnieuw een boek van de auteur (1983; muziekkenner en redacteur bij NRC) waarin een noodlottige gebeurtenis een cruciale rol speelt: de verdwijning en dood van de jonge Mattias, die samenwoonde met Amber, bij een boekingskantoor werkte en muziekgroepen begeleidde. In negen hoofdstukken treden tien personages op – met hun eigen wel en wee – die op een of andere manier iets – soms veel, soms bijna niets – met Mattias te maken hebben of hadden. Hun verhalen zijn met elkaar verbonden door terugkerende personages, liefhebberijen, thematiek en/of relaties. Het resultaat is een netwerk van verhalen rond de titelfiguur, geschreven in een directe, vlotte, gevarieerde en licht ironische stijl. Vooral de hoofdstukken ‘Riet en Hendrik’ (Mattias’ grootouders), ‘Nathan’ en ‘Kristianne’ (Mattias’ moeder) zijn uitschieters, evenals het slothoofdstuk ‘Amber’, waarin duidelijk wordt hoe Mattias aan zijn einde is gekomen. Fraai uitgegeven met voorin een foto van de auteur en achterin een ‘playlist’ die aansluit bij de hoofdstukken.

De moeder (gestorven in 2012) van Maarten ’t Hart (1944) groeide op in Maasland in een streng gereformeerd gezin, trouwde met de streng gereformeerde grafdelver ’t Hart en hertrouwde met haar jeugdliefde. Het strenge geloof (alles is zondig), haar wantrouwen, haar angsten, haar jaloezie, koppigheid, haar afkeer van veranderingen (’geen denken aan’, was haar adagium) bepaalden haar levensgang. Ze werd beheerst door de vermeende ontrouw van haar echtgenoten. Ondanks haar kuren had Maarten ‘t Hart een sterke band met haar. In gesprekken bespreekt hij met haar geloofszaken en (de eigenaardigheden van) haar gezins- en familieleden, die soms een komisch effect hebben. Hij stelt zijn redelijkheid (en ongeloof) tegenover de godsdienstwaan en paranoia voor van alles en nog wat van zijn moeder. ‘t Hart geeft in een gevarieerde stijl in brieven, dialogen, jeugdherinneringen een intrigerend en respectvol beeld van zijn moeder. Hij tekent genadeloos het streng christelijke milieu waaruit de hij stamt en is in deze roman de boeiende chroniqueur van deze voorbije wereld. Met fotokatern. Kleine druk.

Na zijn succes ‘Knielen op een bed violen’ keert Siebelink terug naar het gezin Sievez en hun kwekerij in Velp. Dit keer staat niet de vader centraal, die in de ban raakt van een streng-christelijke groepering, maar zijn vrouw (de titelfiguur) en hun beider zonen. Tijdens een oudejaarsnacht waarin hij vergeefs wacht op zijn broer Thomas, denkt de inmiddels 73-jarige oudste zoon Ruben terug aan hoe hij voor zijn moeder het leven draaglijk probeerde te maken, verlangend naar haar liefde, terwijl zij meer gaf om zijn jongere broer. Deze op zijn beurt verlangde naar de erkenning van zijn vader die liever een dochter had gehad. In korte hoofdstukken schrijft Siebelink vooral sfeervolle scènes waarin verlangen en teleurstelling bij zowel zoons als moeder goed overkomen. Meer spectaculaire gebeurtenissen, zoals een geheime liefde van Margje, worden gesuggereerd maar niet uitgewerkt. Een veel fragmentarischer en ook lichter boek dan de voorganger die sinds 2005 honderdduizenden lezers trok, maar zeker geen makkelijk uitmelken van een eerder succes.

Een journalist uit Amsterdam wordt uitgenodigd door een oud-studiegenoot om langs te komen in Los Angeles. Daar krijgt hij de kans om terug te reizen in de tijd om fouten uit het verleden te herstellen.

Het gevecht om een kist tussen moeder en zoon in de openingsscène is tekenend voor wat volgt. Deze kist is de metafoor voor wat de zoon wil weten en de moeder niet kwijt wil. De eerste en laatste zin van het boek tekent hun beider leven: ’We stonden tegenover elkaar, mijn moeder en ik’, culminerend in de kernzin: ’Jij een verhaal, ik een pil’ (76). Met het notitieblok in de hand reist Van Dis in de maanden voor haar overlijden met zijn moeder door Nederland naar bekende plekken en onbekende familieleden. Zo ontfutselt hij haar de verhalen over haar familie, haar echtgenoten, haar ervaringen in de beide wereldoorlogen, herinneringen die zij altijd voor hem verborgen heeft gehouden. Als reactie op haar ervaringen vlucht zij in de esoterie. Afstoten en aantrekken, maar ook afstand nemen en afstandelijkheid bepalen hun relatie. Verantwoordelijkheidsgevoel en respect winnen het uiteindelijk. Een sterke, afwerende, zwijgzame moeder tegenover een gevoelig en hunkerend kind dat zich altijd een buitenstaander voelde. Een mooie samensmelting van autobiografie en memoires. Normale druk.

Op een ochtend wordt aangebeld bij Rosa, weduwe, moeder en oma. De mededeling van de politie dat haar zoon betrokken is bij de verdwijning van een 10-jarig jongetje, is het begin van een nachtmerrie waarin langzamerhand alles waarvan ze zeker was om haar heen ineenstort. De Nederlandse schrijver (1947), die eerder succesvolle romans als 'De Bekoring' en 'Land zonder Sarah' publiceerde, slaagt erin om op bijzondere wijze deze ontworteling taal te geven: de moeder die ondanks alles moeder blijft van een verachte en bij voorbaat veroordeelde verdachte. En de vrouw, die dacht dat zij alles weer op orde had, ziet machteloos toe hoe het noodlot zich meester maakt van haar leven. De ontreddering is volledig, als zij toch nog een kans krijgt om haar leven weer op te pakken. Een boek dat met thema’s als massahysterie, mediahypes en kindermoord de tijdgeest raak weet te typeren.